Vooral in socialistische hoek hoor je nogal eens dat de welvaart in Nederland eerlijk (her)verdeeld moet worden. Iedereen weet wat eerlijk is. Toch geldt voor ‘wat is eerlijk’: zoveel mensen, zoveel meningen.
Neem Jan en Piet, ze doen hetzelfde werk, maar Jan presteert twee maal zo veel als Piet. Is het eerlijk dat Jan ook twee keer zoveel verdient of bent u tegen loon naar werken. Piet, die niet zo dol is op hard werken, is elders wel ijverig, hij heeft zes kinderen, moet dus in een grote sociale huurwoning wonen en zijn vrouw heeft aan haar kinderen de handen vol, zij heeft geen eigen inkomen. Jan is gehuwd met een carrièrevrouw met een groot eigen inkomen, zij hebben geen kinderen.
Het lijkt erop alsof, tenminste in Nederland, het ’inkomen naar behoefte’ door overheidsmaatregelen het wint van ‘loon naar werken’. Ik zal hier niet ingaan op de wijze waarop de overheid door belastingen, premies, uitkeringen en bijslagen het zo regelt dat in de praktijk Jan en zijn vrouw het gezin van Piet financieren.
Piet is daarvoor niet dankbaar, het is zijn recht. Jan klaagt niet, maar het blijkt wel dat als de som van belastingen en premies de vijftig procent ver overschrijdt veel mensen met hoge inkomens overwegen met hun bedrijf naar groenere weiden te vertrekken.
Terug naar het morele probleem. Voor veel mensen wordt Piet sympathieker als blijkt dat hij invalide is, hij mist zijn onderbenen. Dat hij die onderbenen bij zijn werk achter het scherm niet gebruikt doet er niet toe. Sommigen betrekken ook de oorzaak van zijn invaliditeit in hun oordeel. Is hij de onderbenen verloren na een roekeloze afdaling van een skihelling, zijn ze tengevolge van een ernstige ziekte geamputeerd of is er een vrachtauto overheen gereden toen hij zijn kind voor de wielen wegtrok?
Maakt het wat uit? Voor mij wel. Ik vind dat mensen verantwoordelijk blijven voor de gevolgen van hun keuzes. Als wij voor vrije keuzes zijn dan moeten we ook de verantwoordelijkheid voor de gevolgen accepteren. Wie zijn billen brandt moet op de blaren zitten. Maar compassie, mededogen, blijft één van de meest menselijke eigenschappen.
Met enige moeite zijn de betalers er aan gewend dat ze niet op enigerlei dankbaarheid van de ontvangers hoeven te rekenen. Sterker nog de ontvangers beschouwen het als hun recht, rechtvaardig is de terminologie. En als ook maar de geringste twijfel bestaat of je wel al je inkomen hebt opgegeven staat de inspecteur op de stoep met vragen en boetes.
Aan de onderkant is dit in veel mindere mate het geval. Poolse tomatenplukkers konden jaren lang drie maanden per jaar in Nederland werken en dan in Polen naast hun werk negen maanden een Nederlandse werkloosheidsuitkering innen.
Ik herinner mij een geval van de Duitse TV. Een jonge vrouw had al jaren een soort bijstandsuitkering omdat ze geen werk en geen inkomen had. De TV vond uit dat de sociale huurwoning die zij bewoonde vol stond met stapelbedden voor mensen die daar tegen (een geringe) betaling woonden. In de rij staan voor de WC maar wel iedere avond feest.
Het vrouwtje moest verplicht solliciteren en dat deed ze ook . Maar op weg naar de sollicitatie dronk zij een hele fles jenever, zij werd nooit aangenomen. De overheid reageerde met de mededeling dat ze geen recht hadden de woning van het vrouwtje te betreden en dat het ook niet verboden was jenever te drinken op weg naar een sollicitatie.
Het geïnstitutionaliseerde frauderen met uitkeringen en het ontwijken van belasting heeft als oorzaak dat de betalers en de ontvangers verschillende ideeën hebben over wat ‘eerlijk’ is. De ontvangers vinden het inkomen van een bankdirecteur schandalig hoog, over wielrenners en voetballers hoor je ze zelden. De betalers protesteren minder luidruchtig, zij proberen met de wet in de hand belastingen te ontwijken, desnoods door te vertrekken.
Het meest merkwaardige aan deze discussie is dat alle betalers meer zien in loon naar werken, de ontvangers meer in loon naar behoefte. Verhuist iemand van de ontvangers naar de betalers dan veranderen ook zijn ideeën, hetgeen mijns inziens aantoont dat het niet gaat over moraal maar over eigenbelang.